Od Umowy Kapitałowej do Bazylei II

Źródło regulacji bazylejskich sięga 1974 r. i jest następstwem wydarzeń związanych z upadkiem niemieckiego Herstatt Banku. Na rok przed swoim upadkiem bank ten znacząco zadłużył się wskutek strat związanych z prowadzonymi transakcjami wymiany walut - marki niemieckiej i dolarów amerykańskich. Jego straty przekroczyły czterokrotnie wartość posiadanego kapitału, jednak bank kontynuował swoją spekulacyjną działalność. W marcu 1974 r. ekspozycja na ryzyko walutowe banku przekroczyła trzykrotnie wartość posiadanego kapitału i w związku z powyższym w czerwcu 1974 r., bankowi odebrano licencję. W tym czasie wartość jego zobowiązań przekraczała przeszło dwukrotnie wartość posiadanych aktywów¹. Co więcej, w chwili odebrania licencji bank był w trakcie rozliczania transakcji wymiany walut i ze względu na różnice pomiędzy strefami czasowymi na świecie otrzymał od kontrahenta marki niemieckie, ale nie zdążył już dostarczyć kontrahentowi dolarów amerykańskich. To zmaterializowanie się ryzyka rozliczeniowego wywołało problemy kilku innych banków, którym Herstatt Bank miał dostarczyć walutę, a także wywołało poważne problemy z płynnością w walucie obcej na rynku. W odpowiedzi na te wydarzenia, grupa państw G-10 utworzyła pod auspicjami Banku Rozrachunków Międzynarodowych (Bank for International Settlements, BIS), stały komitet – Bazylejski Komitet ds. Regulacji Bankowości i Procedur Nadzorczych, który z czasem został przemianowany na Bazylejski Komitet ds. Nadzoru Bankowego (Basel Committee on Banking Supervision, BCBS). Jego celem działania stało się dążenie do wypełnienia luk w systemie nadzoru bankowego oraz propagowanie odpowiednich międzynarodowych standardów zarządzania ryzykiem w bankach.
 
Efektem jego prac było pierwsze porozumienie w zakresie minimalnych wymogów kapitałowych dla banków, tzw. Bazylea I, która światło dzienne ujrzała w 1988 r.²  Mimo, że adresowana była ona głównie do instytucji działających międzynarodowo i była pozbawiona mocy prawnej, to nie przeszkodziło to w jej rozprzestrzenieniu i egzekwowaniu zaleceń, gdyż została powszechnie wprowadzona do obowiązującego prawa przez większość krajów na świecie, w sposób specyficzny dla danego systemu bankowego i prawnego. Główna idea tych regulacji polegała na utrzymywaniu przez bank odpowiedniej minimalnej relacji kapitału (głównie funduszy własnych) do aktywów ważonych ryzykiem kredytowym (ang. risk weighted assets, RWA) na poziomie 8%. Wagi ryzyka były przypisane w zależności od rodzaju ekspozycji i przynależności dłużnika do określonej klasy podmiotów oraz zabezpieczenia posiadanego dla tej ekspozycji. W Polsce zapisy tożsame z Bazyleą I zostały wprowadzone na mocy Zarządzenia nr 5/98 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 2 grudnia 1998 r. w sprawie sposobu wyliczenia współczynnika wypłacalności banku oraz procentowych wag ryzyka przypisanych poszczególnym kategoriom aktywów i zobowiązań pozabilansowych, jednak sama zasada ważenia aktywów ryzykiem i utrzymywania co najmniej 8% relacji ważonych aktywów do kapitału banku, pojawiła się już w Zarządzeniu nr 7/93 Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 20 maja 1993r. w sprawie norm pokrycia funduszami własnymi aktywów banku.

W 1996 r. zasady Bazylei I uzupełniono o kwestie związane z działalnością handlową banków i wymogi kapitałowe z tytułu ryzyka rynkowego.

Kolejne zmiany przyniósł upadek angielskiego Barrings Banku na skutek nieautoryzowanych transakcji jednego z pracowników (ryzyko operacyjne), który stał się katalizatorem do całkowitego przebudowania obowiązujących standardów i stworzenia kompleksowego rozwiązania w zakresie standardów kapitałowych i zarządzania ryzykiem banków, w wyniku czego powstała Nowa Umowa Kapitałowa, potocznie zwanej Bazyleą II³. Struktura nowych standardów oparta została na trzech uzupełniających się filarach, tj.

• filarze pierwszym: minimalnym wymogu kapitałowym,

• filarze drugim, na który składa się proces oceny kapitału wewnętrznego (ICAAP) i proces badania i oceny nadzorczej (SREP), oraz

• filarze trzecim: obowiązku publikowania przez banki informacji o charakterze jakościowym i ilościowym dotyczących adekwatności kapitałowej, mających niwelować asymetrię informacji pomiędzy uczestnikami rynku.

W ramach filara pierwszego (minimalnego wymogu kapitałowego), znalazła się suma wymogów kapitałowych na ryzyko kredytowe, operacyjne i rynkowe. Dodatkowo modyfikacji poddano dotychczasowe metody wyznaczania wymogu kapitałowego dla ryzyka kredytowego. Udoskonalono metodę opartą na odpowiedniej klasyfikacji ekspozycji, którym przypisywane były dotąd stałe wagi ryzyka, tzw. metodę standardową, uzależniając wagi ryzyka od ratingów uznanych agencji ratingowych. Dopuszczono również możliwość stosowania, po uprzednim uzyskaniu zgody właściwego nadzorcy, tzw. metody wewnętrznych ratingów (Internal Ratings Based Approach, IRB), która w głównej mierze opiera się na wewnętrznych szacunkach charakterystyk ekspozycji kredytowych – prawdopodobieństwie niewykonania zobowiązania (probability of default, PD), wartości ekspozycji w momencie niewykonania zobowiązania (exposure at default, EAD), procentowego udziału straty w wielkości ekspozycji (loss given default, LGD). Wśród metod wyznaczania wymogu kapitałowego na ryzyko operacyjne, wprowadzono dwie metody proste oparte na wskaźnikach budowanych w oparciu o średnie wyniki finansowe banku – metoda podstawowego wskaźnika (Basic Indicator Approach, BIA) i metoda standardowa (The Standardized Approach, STA) oraz zaawansowaną metodę pomiaru (Advanced Measurement Approach, AMA). Metody wyznaczania wymogu kapitałowego z tytułu ryzyka rynkowego pozostały praktycznie niezmienione. Identyczne wymogi zastosowano wobec firm inwestycyjnych.

Kryzys finansowy, Bazylea III i projekt Pakietu CRD IV / CRR

Mimo znacznego udoskonalenia reżimu ostrożnościowego, wprowadzającego standardy w zakresie zarządzania ryzykiem i zasady wyznaczania wymogów kapitałowych bardziej skorelowane z faktycznie ponoszonym przez banki ryzykiem oraz samodyscyplinujące wymagania w zakresie dyscypliny rynkowej, Bazylea II nie zapobiegła perturbacjom towarzyszącym kryzysowi finansowemu zapoczątkowanemu w 2008 r. W odpowiedzi na te wydarzenia Komitet Bazylejski przygotował i opublikował w grudniu 2009 r. pierwsze dokumenty konsultacyjne⁴ dotyczące zmian w Nowej Umowie Kapitałowej, które rok później, po zakończeniu konsultacji publicznych oraz zatwierdzeniu przez państwa grupy G20, złożyły się na tekst nowych regulacji określanych mianem Bazylea III (Basel III)⁵.  

Równolegle do tych prac w Unii Europejskiej trwały prace nad regulacjami określanymi jako CRD III i CRD IV / CRR⁶. Celem prac nad CRD IV / CRR było wzmocnienie bezpieczeństwa systemu finansowego, zarówno na poziomie całego systemu, jak i indywidualnego podmiotu. Rozwiązania, jakie zawarto w CRD IV / CRR, w większości stanowią transpozycję do prawa unijnego reguł Bazylei III w odniesieniu do banków i firm inwestycyjnych. Na pakiet tych regulacji składają się projekty dwóch aktów prawnych Parlamentu Europejskiego i Rady UE, tj. dyrektywy nowelizującej i łączącej w sobie elementy dotychczasowych dyrektyw stanowiących CRD (tj. CRD IV) oraz rozporządzenia (CRR), w którym zawarto wszystkie szczegółowe przepisy, które mają być stosowane jednolicie w całej Unii, w tym przepisy techniczne z poprzednich dyrektyw CRD oraz nowe przepisy implementujące reguły Bazylei III. Dodatkowo, w obu aktach prawnych zamieszczono delegacje do wprowadzenia dalszych uszczegółowień przepisów w postaci standardów technicznych i wytycznych.

Do najważniejszych zmian, jakie znalazły się w pakiecie CRD IV / CRR, zaliczyć można: 

• podniesienie jakości, spójności i transparentności funduszy własnych,

• objęcie wymogami kapitałowymi dodatkowych rodzajów ryzyka (np. związanych z instrumentami pochodnymi),

• ograniczenie lewarowania (tj. współczynnika dźwigni),

• wprowadzenie dedykowanych rozwiązań antycyklicznych, w postaci antycyklicznego bufora kapitałowego,

• wprowadzenie wiążących norm płynności krótko- i długoterminowej,

• uszczegółowienie zagadnień związanych z ładem korporacyjnym i zarządzaniem ryzykiem. 
  
  

 _________________________________

1 Bank Failures in Mature Economies, Basel Committee on Banking Supervision, kwiecień 2004 r. (link)
2 International convergence of capital measurement and capital standards, Basel Committee on Banking Supervision, lipiec 1988 r. (link)
3 International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards, Basel Committee on Banking Supervision, czerwiec 2004 r. (link)
4 Basel III: International framework for liquidity risk measurement, standards and monitoring, Basel Committee on Banking Supervision, grudzień 2010 r. (link) i Strengthening the resilience of the banking sector – consultative document, Basel Committee on Banking Supervision, grudzień 2009 r. (link)
5 Basel III: A global regulatory framework for more resilient banks and banking systems, Basel Committee on Banking Supervision, grudzień 2010 r. (link)
6 Od czasu pierwszej modyfikacji Dyrektyw CRD, każdą kolejną oznaczano kolejnymi cyframi rzymskimi.